W celu zapewnienia spójności systemów prawnych w poszczególnych krajach dotyczących bezpieczeństwa przewozu towarów niebezpiecznych, EKG ONZ poprzez afiliowane grona eksperckie opracowała mechanizmy umożliwiające harmonizację kryteriów klasyfi kacyjnych dla zagrożeń stwarzanych przez chemikalia. Ponadto określiła także warunki dla wszystkich rodzajów transportu oraz wymagania dla środków transportu przewożących towary niebezpieczne.
 

Podkomitet z delegacji ośmiu ekspertów
Rolę organizatora współpracy międzyrządowej i koordynatora działań w celu ułatwienia bezkolizyjnego transportu międzynarodowego podjął Komitet Transportu Wewnętrznego (UN Inland Transport Committee), który EKG ONZ powołała w 1947 r. Podstawowym celem programu opracowanego przez komitet było zwiększanie bezpieczeństwa przewozu, w tym również ochrony środowiska. Jako organ roboczy tego komitetu powołano jego podkomitet SC TDG (Sub- Committee of Experts on the Transport of Dangerous Goods). Składał się on początkowo z delegacji ekspertów ośmiu państw członkowskich ONZ. Kryteriami wyboru tych krajów stały się wówczas względy polityczne, w wyniku czego we wspomnianej ósemce znalazły się Związek Radziecki i Polska. W dalszych latach liczba państw delegujących swoich ekspertów do prac w komitecie i podkomitecie sukcesywnie wzrastała.

Praźródła w rękach gremium
Głównym ramowym dokumentem wyjściowym ustanowiono Recommendations on the Transport of Dangerous Goods. Model Regulations, który co dwa lata jest nowelizowany i zatwierdzany przez komitet. Obecnie w obiegu profesjonalnym jest jego 17 wydanie. Nie jest on przepisem, lecz ma charakter praźródła przepisów w formie zaleceń, które są podstawą dla konstruowania przepisów właściwych. Te ostatnie są opracowywane przez afi liowane przy EKG ONZ kolejne międzynarodowe gremia eksperckie, jak np. Working Party on the Transport of Dangerous Goods, będąca od ponad 50 lat autorem zbiorowym załączników A i B do umowy europejskiej ADR dla transportu drogowego.

Globalne ujednolicenie systemu
W roku 2000 komitet zreorganizowano, przypisując mu również ogromne zadanie, mające na celu globalne ujednolicenie systemów klasyfi kacji towarów niebezpiecznych występujących nie tylko w transporcie, ale także we wszystkich segmentach gospodarki światowej.

Działania komitetu
Przyjęte rozwiązania systemowe w globalnym systemie przewozów towarów niebezpiecznych koleją, transportem drogowym, morskim, lotniczym, a także transportem wodnym śródlądowym mają charakter unitarny. Ogromną zaletą praktyczną tych przepisów jest ich przyjazność dla użytkownika. Wynika to m.in. z możliwości bezkolizyjnego przepływu ładunków z jednego środka transportu na inny. Pozwala także na znaczne obniżenie kosztów przewozów, szczególnie w wymianie międzynarodowej.
 

Ważną częścią struktury bezpieczeństwa jest odpowiedni dobór środków transportu

Koncepcja systemu ADR
Umowa europejska ADR, wraz z jej załącznikami A i B, opracowana przez ekspertów różnych państw w ramach EKG ONZ, jest międzynarodowym aktem prawnym, określającym warunki międzynarodowego przewozu towarów niebezpiecznych, głównie chemikaliów. Ponadto obowiązuje ona w poszczególnych krajach członkowskich UE na podstawie Dyrektywy Rady 94/55/EWG. W ostatnich latach umowę ADR podpisały i wdrożyły również kraje pozaeuropejskie, np. Maroko, Tunis czy Kazachstan.
Umowa europejska ADR wdrożyła w krajach UE kompleksowy system bezpieczeństwa chemicznego w sektorze transportu drogowego towarów niebezpiecznych, uważany za najbardziej zaawansowany naukowo i technicznie. System ten został opracowany przez ekspertów krajów członkowskich UE, akredytowanych i pracujących we wspomnianych wyżej gremiach afi liowanych przy EKG ONZ. Należy podkreślić, że w założeniu do konstrukcji systemu uznano, że system ADR będzie otwarty, a więc podatny na zmiany, jakie niesie za sobą rozwój światowej nauki i techniki z omawianego zakresu. Przyjęto więc, że odpowiednie nowelizacje załączników A i B będą wprowadzane do istniejącego systemu w cyklu dwuletnim.

Stosowanie załączników w praktyce
Ponieważ wszystkie kraje członkowskie UE są sygnatariuszami, tzn. państwami – stronami umowy europejskiej ADR, więc każde z nich jest zobligowane do stosowania w praktyce załączników A i B umowy ADR, nazywanych powszechnie „przepisami ADR”. Ponadto mają one obowiązek urzędowo nowelizować co 2 lata teksty jednolite tych załączników w obowiązującym języku państwowym. Podstawą nowelizacji są dokumenty zatwierdzone przez EKG ONZ.
W Polsce przepisy ADR były wdrożone i stosowane wiele lat przed akcesją do UE, ale w tym okresie były one przepisem niekonstytucyjnym. W związku z przewidywaną akcesją do UE, ADR wdrożono formalnie na mocy ustawy z 2002 r.
Spróbujmy się przyjrzeć (omówionych siłą rzeczy bardzo skrótowo) załącznikom technicznym A i B umowy europejskiej ADR. To one reprezentują właściwy system bezpieczeństwa przewozu towarów niebezpiecznych. Zawarte w tytule umowy ADR określenie „towary niebezpieczne” wynika ze znacznie rozszerzonego zakresu funkcjonowania systemu, bowiem oprócz niebezpiecznych substancji, preparatów, roztworów, a także odpadów, klasyfi kowane są i zabezpieczane na czas przewozu tak zwane „przedmioty” (wyroby) zawierające niebezpieczne chemikalia.
 

Konstrukcja z trzech części
System ADR uważa się za przemyślany i nowoczesny, ponieważ jego konstrukcja uwzględnia poszczególne podstawowe etapy procesu transportowego, mające wpływ na bezpieczeństwo ludzi i środowiska nie tylko podczas przewozu, ale również w czasie załadunku i rozładunku, a nawet w magazynach nadawcy i odbiorcy.
Podstawowa konstrukcja systemu ADR składa się z trzech części:

• Rozpoznawanie zagrożeń stwarzanych przez towary niebezpieczne i klasyfi kację tych ostatnich.
• Podsystem nadzoru nad wytwarzaniem i stosowaniem opakowań tzw. „transportowych”. Sposób ich certyfi kacji, bazujący na systemie zachowania jakości, gwarantuje ich integralność w ciągu całego procesu przewozu.
• Podsystem nadzoru nad wytwarzaniem i użytkowaniem środków transportu do przewozu towarów niebezpiecznych.

Zasady klasyfi kacji substancji niebezpiecznych
Punktem wyjścia do omawiania konstrukcji systemu bezpieczeństwa chemicznego ADR jest jego część pierwsza umożliwiająca konieczne, w miarę precyzyjne określenie rodzajów występujących zagrożeń dla ludzi i środowiska. System klasyfi kacji zagrożeń stwarzanych przez substancje i mieszaniny opiera się na zasadzie oceny wyłącznie tak zwanych zagrożeń „ostrych”. Oznacza to, że skutki oddziaływania takich substancji na ludzi i środowisko występują natychmiast, po kilku godzinach, rzadziej po kilku dniach.
Podstawą zaliczenia niebezpiecznej substancji lub mieszaniny do jednej z 13 klas ADR jest zidentyfikowanie stwarzanego przez nią zagrożenia określanego jako „dominujące”. Określenie „zagrożenie dominujące” jest efektem stwierdzenia, że ta sama substancja może stwarzać więcej niż jedno zagrożenie, np. 2 lub 3. Wybór spośród nich zagrożenia mającego umownie charakter dominujący odbywa się na podstawie analizy wyników badań i oceny porównawczej natężenia poszczególnych zagrożeń stwarzanych przez klasyfikowaną substancję.
Ważnym elementem systemu klasyfi kacji zagrożeń w ADR jest narzędzie w postaci tzw. „grup pakowania”. W ramach ustalonej klasy określa się za pomocą badań tylko natężenie zagrożenia dominującego stwarzanego przez towar. Dla potrzeb klasyfi kacji niezbędne są odpowiednie narzędzia, w postaci zbioru uznanych naukowo metod badań. Dla potrzeb klasyfi kacji towarów niebezpiecznych w transporcie w Komitecie Ekspertów ONZ opracowano „Manual of Tests and Criteria” (tzw. „Podręcznik Badań i Kryteriów”). Obecnie funkcjonuje Manual of Tests and Criteria2, 5th edition, New York and Geneva, 2009. Jest on zbiorem unikalnych metod rozpoznawania zagrożeń, a także zbiorem kryteriów niezbędnych w procedurach klasyfi kacyjnych.

Grupy pakowania jako zwornik systemowy
Wszystkie trzy części ADR powiązane są ze sobą systemowo sprawdzonym i bezawaryjnie  funkcjonującym narzędziem, określanym przez użytkowników jako „zwornik systemowy”. Zwornikiem tym jest możliwość trójstopniowej oceny natężenia zagrożenia dominującego stwarzanego przez towar niebezpieczny.
Zwornik systemowy oznacza, że pozostałe segmenty systemu, a więc podsystem pakowania substancji niebezpiecznych oraz podsystem doboru środków transportu, będące ważnymi częściami struktury systemu bezpieczeństwa, opierają się na tej samej zasadzie różnicowania. Co to oznacza w praktyce?
Poza klasyfikacją zwornik ten ma zastosowanie w produkcji opakowań o zróżnicowanej wytrzymałości mechanicznej. Analogicznie jest on wykorzystywany przy konstrukcji różnych rodzajów cystern. Przy doborze gotowych już opakowań lub cystern, mających na swoich powłokach informację literową odpowiadającą odpowiednim grupom pakowania, nadawca ustala odpowiedź systemową mającą zapobiegać ujawnieniu siły zagrożenia. W praktyce oznacza to, że przewóz towaru niebezpiecznego będzie bezpieczny pod warunkiem, że pojazd nie będzie uczestniczył w katastrofi e wielkich rozmiarów.

Przykładowe oznaczenia przesyłek z towarami niebezpiecznymi

Zwornik w segmencie opakowań
Aby poznać podsystem pakowania ADR, trzeba dokładnie rozpoznać filozofię zastosowaną przez ekspertów, gdy go konstruowano. Założeniem było, aby system nie tylko dawał gwarancję bezpieczeństwa, ale żeby był także przyjazny dla użytkownika. Oznaczało to, że paleta opakowań oferowanych nadawcy przez odpowiednie instrukcje pakowania musi być szeroka, przy zachowaniu parametrów bezpieczeństwa, a ponadto opakowania nie powinny być przesadnie drogie. Jak to osiągnięto?
Zaliczenie towaru niebezpiecznego do jednej z grup pakowania nakazuje użycie opakowania opatrzonego certyfi kującym symbolem opakowaniowym ONZ, charakteryzującego się wytrzymałością odpowiadającą poziomowi zagrożenia stwarzanego przez towar (gdyby został uwolniony), czyli grupie pakowania.
Prócz tego obligatoryjnego warunku nadawca towaru ma pełną swobodę w doborze kształtu i pojemności opakowania (w granicach zakreślonych przepisami). Taki sposób doboru opakowania daje gwarancję, że nawet podczas niewielkiej awarii zachowa ono wymaganą integralność, tzn. nie nastąpi niebezpieczne uwolnienie zawartego w nim towaru. Oczywiście ważną rolę odgrywa wymóg konstruowania, produkowania i dopuszczania do stosowania opakowań certyfi kowanych w ramach odpowiedniego systemu zachowania jakości.

Zwornik a środki transportu
Ostatnim segmentem systemowym w ADR, w którym również ma zastosowanie omawiany zwornik, jest spora grupa środków transportu dla potrzeb przewozu towarów niebezpiecznych. Przede wszystkim dotyczy to
wielkotonażowych środków transportu stosowanych do przewozu towarów niebezpiecznych. Są to np.: cysterny stałe, cysterny odejmowalne, kontenery-cysterny, cysterny przenośne itp. Wszystkie typy cystern są konstruowane w sposób odpowiadający przepisom dotyczącym przewozów wielkotonażowych towarów niebezpiecznych, przy czym wytrzymałość zbiorników jest zróżnicowana pod kątem ich wytrzymałości, w zależności od grupy pakowania, do której towar został zaliczony. W tym segmencie nadzór nad spełnianiem przez producentów środków transportu wszystkich wymagań zawartych w ADR pełni tzw. „właściwa władza”, którą w Polsce jest Transportowy Dozór Techniczny.
Do przewozu towarów niebezpiecznych stosowane są również jednostki transportowe, którymi mogą być typowe pojazdy skrzyniowe, niewymagające żadnych zmian konstrukcyjnych. Do nich zwornik nie ma zastosowania, ponieważ swoją rolę spełnia w odniesieniu do opakowań, które pojazdy skrzyniowe przewożą.

* * *

Na zakończenie warto przywołać opinie statystyków śledzących poważne awarie i katastrofy na drogach. Okazuje się bowiem, że udział w nich pojazdów przewożących towary niebezpieczne jest znacząco niski, nawet w polskich, bardzo trudnych warunkach drogowych.
Przepisy ADR wymagają, aby grupa kierowców przewożących towary niebezpieczne, prócz szkolenia i egzaminu na zawodowe prawo jazdy, przeszła wymagane odpowiednie szkolenie, zakończone egzaminem państwowym i uzyskaniem stosownego zaświadczenia ADR. Uprawnia ono do kierowania pojazdami z towarami niebezpiecznymi po drogach całej Europy. Obecnie trwają prace w Ministerstwie Transportu, w oparciu o zmiany ADR 2013, nad zastąpieniem dotychczasowych zaświadczeń papierowych identycznymi w treści dokumentami, ale w postaci podobnej do kart płatniczych.

Literatura:

1. Ustawa z dnia 28 października 2002 r. o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 99, poz. 1671).
2. Ustawa o przewozie towarów niebezpiecznych (Dz. U. z 2011 r. Nr 227, poz. 1367).
3. Manual of Tests and Criteria, 5th edition, New York and Geneva, 2009.

Autor: Bolesław Hancyk, Instytut Przemysłu Chemicznego
Artykuł został opublikowany w magazynie "Chemia Przemysłowa" nr 6/2012
Fot.: www.sxc.hu