Dyrektywa 1999/92/WE [2] została implementowana do polskiego stanu prawnego w 2003 r. rozporządzeniem ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej [3], następnie znowelizowanym w 2006 r. [4]. W 2010 r. zostało ono zastąpione nowym rozporządzeniem [1]. Wszystkie te akty prawne wymagały od pracodawcy opracowania tzw. dokumentu zabezpieczenia przed wybuchem (zwanego coraz częściej skrótowo DZPW), lecz nie precyzowały jego wzoru. Także w literaturze fachowej [5-12] i w wystąpieniach konferencyjnych [13-16] powielano główne wymagania przedstawione w treści wspomnianych aktów prawnych.
    Nie zwracano też większej uwagi na nadanie DZPW ujednoliconej formy ani na przedstawienie (zalecenie) metod oceny zagrożenia i ryzyka wybuchu, ponieważ ustawodawca nie przedstawił żadnych zaleceń, ani sugestii w tej kwestii. Jedynie w wystąpieniach [15, 16] widać próby uporządkowania DZPW i wskazanie zastosowanej metody oceny ryzyka wybuchu.
    Sprawy te, w założeniach, miał uregulować poradnik pt.: „Niewiążące wskazówki właściwego postępowania dotyczące wykonania Dyrektywy 1999/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa”, opracowany w 2003 r. przez Dyrektoriat Generalny Komisji Europejskiej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans [17]. Jednakże i on nie precyzuje wielu istotnych elementów wykonawczych dotyczących DZPW. Jakość tego poradnika, jak też jego stopień przydatności w warunkach krajowych, autorzy niniejszego artykułu oceniają jako niewystarczające w stosunku do potrzeb i oczekiwań polskich przedsiębiorstw przemysłowych – szczególnie z grupy małych i średnich firm.

Poradniki dla pracodawcy
    Jeżeli w przedsiębiorstwie realizuje się technologie stwarzające potencjalne zagrożenie wybuchem, powinno ono posiadać DZPW, zatwierdzony przez pracodawcę
(właściciela przedsiębiorstwa, prezesa, dyrektora, kierownika zakładu). Aby ułatwić mu wykonanie tego dokumentu samodzielnie, opracowano dwa poradniki. Pierwszy noszący nazwę: „Jak opracować dokument zabezpieczenia przed wybuchem w miejscu pracy” [18] oraz drugi, pod tytułem: „Wytyczne techniczne. Metody oceny zagrożenia i ryzyka wybuchu oraz środki zabezpieczeń przeciwwybuchowych” [19].
    Pierwszy poradnik [18] prowadzi opracowującego DZPW krok po kroku zgodnie z zaproponowaną tam strukturą podstawową tego dokumentu. Wyjaśnia on w każdym punkcie, jakie informacje i w jakiej postaci należy tam umieścić. Struktura podstawowa dokumentu standaryzuje jego zawartość oraz kolejność podawania wymaganych prawem informacji natury technicznej i organizacyjnej. Ponieważ wymagania te są umieszczone w akcie prawnym w różnych miejscach, w każdym punkcie poradnika podano odnośnik do odpowiadającego mu paragrafu, ustępu i punktu rozporządzenia ministra gospodarki z 2010 r. [1]. Poradnik zawiera słownik stosowanych terminów, zestawienie obowiązujących aktów prawnych unijnych i polskich, spis najważniejszych norm PN-EN dotyczących oceny zagrożenia wybuchem i ochrony przed wybuchem, wzory przykładowych formularzy, list kontrolnych, wykazów, oświadczeń i deklaracji pracodawcy, które musi zawierać poprawnie wykonany DZPW. Zawiera także obszerny materiał ilustracyjny w postaci rysunków i tabel.

    Projekt wzoru struktury podstawowej DZPW (tabela 1) proponuje dla niego 3 główne części, które zbierają i porządkują wiele informacji wymaganych rozporządzeniem [1] tak, że stanowią one zwarte tematycznie bloki:
• Cz.1. Informacje ogólne (oświadczenia i terminy dotyczące DZPW oraz wykaz istniejących w przedsiębiorstwie przestrzeni zagrożonych wybuchem wraz z ich klasyfikacją na strefy (ilość i wielkość zagrożeń) i krótkim zestawieniem istniejących środków ochronnych),
• Cz.2. Informacje szczegółowe (ocena zagrożenia i ryzyka wybuchu oraz sposoby zapobiegania wybuchowi i ochrona przed jego skutkami – środki techniczne i organizacyjne),
• Cz.3. Informacje i dokumenty uzupełniające (protokoły, świadectwa, potwierdzenia, procedury – mogą być w formie uporządkowanego wykazu bez ich załączania).

    Ogólne informacje zawarte w części 1 dokumentu ukazują pierwszy, ogólny obraz poziomu potencjalnych zagrożeń i zabezpieczeń istniejących w danym przedsiębiorstwie. Natomiast jego część 2 daje szczegółowy obraz poziomu potencjalnych zagrożeń i zabezpieczeń istniejących w danym przedsiębiorstwie. Identyfikuje stosowane substancje niebezpieczne, podaje zwięzły opis realizowanych procesów, opis miejsc pracy zagrożonych atmosferą wybuchową oraz przedstawia wszystkie elementy konieczne do przeprowadzenia oceny ryzyka wybuchu. Informacje te mogą stanowić odrębne opracowanie i być, na przykład, tylko przytoczone w formie tabelarycznej z odniesieniem do oryginału. Część 2 pozwala też ustalić sposób szkolenia pracowników w zakresie ochrony przeciwwybuchowej, działania nadzoru i kontroli bieżących prac oraz koordynacji działań podwykonawców.
W części 3 DZPW można zebrać dokumenty źródłowe, potwierdzające opisane wcześniej dane odnośnie zagrożeń, dokonanych klasyfikacji stref zagrożenia wybuchem, zastosowanych zabezpieczeń technicznych i organizacyjnych, szkoleń oraz innych ważnych danych. Najprościej wykonać to w postaci listy (spisu) z odniesieniem do miejsca (działu) ich przechowywania i ewentualnie osób za nie odpowiedzialnych.

Kto weryfikuje, kto nadzoruje?
    Przedsiębiorca powinien dokładnie przeanalizować, kto w jego firmie jest w stanie opracować, a kto zweryfikować DZPW. Według [8] „powinna to być osoba (lub osoby) o co najmniej podstawowej wiedzy z zakresu przeciwwybuchowości oraz bezpieczeństwa procesowego. Autor powinien dobrze poznać proces technologiczny – stosowane substancje, parametry fizyczne, aparaturę, zachodzące przemiany fizykochemiczne, operacje jednostkowe. Jeżeli autorem ma być osoba niezatrudniona w danym wydziale produkcyjnym, magazynowym itp., dla którego opracowywany jest dokument, powinna ściśle współpracować ze służbami technologicznymi i nadzorem produkcyjnym, aby zgromadzić wiedzę wystarczającą do zidentyfikowania możliwie dużej liczby zagrożeń, źródeł emisji, efektywnych źródeł zapłonu itp.” To bardzo ważne i słuszne stwierdzenie. Jeżeli jednak w przedsiębiorstwie brak osób o tak określonych kwalifikacjach, opracowanie DZPW można powierzyć specjalistycznej firmie doradztwa technicznego, dysponującej ekspertami z dziedziny ochrony przeciwwybuchowej. Te same kryteria należy zastosować przy wyborze osoby/osób opiniujących i/lub weryfikujących już opracowany wstępnie dokument.
    Z opracowanym i zatwierdzonym DZPW należy zapoznać wszystkich pracowników pracujących na stanowiskach pracy znajdujących się w strefach zagrożenia wybuchem oraz nadzór techniczny, technologiczny/produkcyjny w danym przedsiębiorstwie. Szczególny nacisk należy położyć na nadzór przez bezpośrednich przełożonych tych pracowników.

Rys. 1.
Sekwencja zdarzeń tworzących łańcuch zdarzeń skutkujących wybuchem w miejscu pracy umożliwiająca utworzenie scenariusza wybuchowego.

Poradnik o spalaniu
    Drugi poradnik [19] podaje podstawy wiedzy o spalaniu i wybuchu, omawia klasyfikacje stref zagrożenia wybuchem, opisuje szczegółowo rodzaje źródeł zapłonu (ze szczególnym uwzględnieniem elektryczności statycznej), sposób i miejsca powstawania atmosfer wybuchowych (gazowych, parowych, pyłowych), czas ich trwania, techniczne oraz organizacyjne metody zapobiegania ich powstawaniu i unikania ich zapłonu, a także sposoby ograniczania skutków wybuchu. Przedstawia wymogi dotyczące urządzeń i systemów ochronnych. Podaje opis metod oceny zagrożenia wybuchem i oceny poziomu ryzyka wybuchu oraz rekomenduje do stosowania wybrane metody przy opracowywaniu DZPW. Zamieszczono w nim też proponowane kryterium akceptacji ryzyka wybuchu o wartości granicznej 10-4 wypadków śmiertelnych/osobę/rok do przyjęcia w Polsce, przy opracowywaniu DZPW [20].

Metody rekomendowane
    Z przedstawionych w „Wytycznych technicznych” metod oceny zagrożenia i ryzyka wybuchu w miejscach pracy, wybrano i zarekomendowano do stosowania w praktyce przy tworzeniu DZPW dwie grupy metod. Pierwsza z nich – do stosowania w stosunkowo prostych instalacjach w małych i średnich firmach operujących palnymi mediami chemicznymi – to grupa metod opartych na tzw. „matrycy ryzyka”. Są to nieskomplikowane metody eksperckie, bazujące na znanej metodzie PHA, Risk Score i/lub zestawieniach tabelarycznych. Są one łatwe do wykonania, nie wymagają dużo czasu i dysponowania szczegółowymi danymi odnośnie prawdopodobieństwa awarii sprzętu i zabezpieczeń. Druga grupa – do stosowania w przypadkach bardziej skomplikowanych instalacji procesowych w większych firmach – to metody półilościowe: „Drzewo zdarzeń” oraz „Analiza warstw zabezpieczeń”. Wymagają one więcej czasu do przeprowadzenia, dobrze przeszkolonej kadry technicznej i posiadania danych probabilistycznych odnośnie typowych zdarzeń awaryjnych w przemyśle procesowym, jak też danych niezawodnościowych stosowanych urządzeń i zabezpieczeń. Dają one jednak bardziej wiarygodne i dokładniejsze wyniki obliczanych poziomów ryzyka wybuchu. Jest to istotne w przypadku instalacji o dużym stopniu integracji i komplikacji technicznej. W poradniku tym duży nacisk położono na zagrożenia stwarzane przez wyładowania elektryczności statycznej – jednego z najczęściej spotykanych w praktyce przemysłowej i bardzo efektywnych źródeł zapłonu atmosfer wybuchowych.

Konstruowanie scenariusza awaryjnego
    Wykonanie DZPW wspomagać ma również opracowany na ten cel szczegółowy schemat scenariusza awaryjnego skutkującego wybuchem w miejscu pracy. Zawiera on dokładne opisy wszystkich elementów składających się na jego przebieg oraz bariery ochronne przerywające ciąg niepożądanych zdarzeń i chroniące przed zaistnieniem wybuchu lub osłabiające jego ewentualne skutki. Zebrano w 5 grupach tematycznych tzw. „zdarzenia inicjujące” spowodowane: awarią aparaturową (typ „A”), awarią parametrów procesowych (typ „P”), awarią urządzeń sterujących (typ „S”), awarią zasilania energetycznego (typ „E”) oraz czynnikiem ludzkim (typ „L”), które zapoczątkowują łańcuch zdarzeń prowadzący do awarii i wybuchu (rys.1):
    Na bazie opisanego schematu skonstruowano algorytm do budowy scenariuszy awaryjnych skutkujących wybuchem w miejscu pracy. Korzysta on z tzw. „baz danych pomocniczych wspomagających prosty program komputerowy pod nazwą „EmergScen” opisany w pracy [21]. Jego zadaniem jest pomoc przy zbieraniu danych niezbędnych do sporządzenia takich scenariuszy, przy opracowywaniu DZPW. Bazy te to zestawienia w postaci list albo szeroki wachlarz linków do konkretnych, gotowych baz dostępnych w sieci internetowej w różnej postaci (bazy darmowe, logowane, płatne itp.) lub wskazane pozycje literatury fachowej.

Warto zapamiętać
    Od ustanowienia w 2003 r. pierwszego polskiego aktu prawnego [3] implementującego do krajowego stanu prawnego wymagania dyrektywy 1999/92/WE [2] minęło już 8 lat. W tym czasie dwukrotnie dokonywano w nim zmian. Po raz pierwszy w 2006 r. dokonano małej nowelizacji rozporządzenia [4], natomiast w 2010 r. rozporządzenie uzyskało nową, rozszerzoną postać [1], w pełni transponującą wszystkie szczegóły wymagań wspomnianej wyżej dyrektywy. Jednakże wiedza o wspomnianych aktach prawnych, a szczególnie o ich zawartości, jest ciągle zbyt mała wśród pracodawców małych i średnich przedsiębiorstw przemysłowych. Dla wielu przedsiębiorców stanowi nadal nowość i sprawia duże kłopoty w zrozumieniu zawartych w nich sformułowań oraz wypełnieniu podanych tam wymagań, związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa pracowników podczas prac w miejscach (poprzednio „na stanowiskach”), w których może wystąpić atmosfera wybuchowa.
    Najwięcej kłopotów sprawia drobnym przedsiębiorcom wymóg dokonania oceny ryzyka wystąpienia wybuchu w miejscu pracy. Jest to kluczowy element każdego DZPW. Ustawodawca jednak nie określił, jaką metodą należy oceniać ryzyko, nie podał nawet żadnych zaleceń ani rekomendacji. Nie określił też urzędowego wzoru tego dokumentu. Opracowane poradniki wychodzą naprzeciw tym problemom i umożliwiają sporządzenie poprawnego DZPW własnymi siłami, nawet w małym przedsiębiorstwie. Standaryzując zaś strukturę DZPW uzyskuje się jednolitą i przejrzystą jego formę, wyjątkowo korzystną do kontroli przez Państwową Inspekcję Pracy oraz Państwową Straż Pożarną. Korzystają więc na tym zarówno przedsiębiorcy, jak i organy kontrolne. Decydując się na przedstawioną propozycję struktury DZPW, autorzy tej pracy wzorowali się na najnowszych unijnych aktach prawnych, takich jak rozporządzenie 1907/2006/WE tzw. REACH czy 453/2010/WE. Zawierają one wzory wymaganych w nich dokumentów z ich dość szczegółowym opisem (RBCh, karta charakterystyki). Także wiele krajowych rozporządzeń zawiera wzory wymaganych w nich dokumentów. Należy tu też wspomnieć, iż opracowane w 2010 r. poradniki [18, 19] (w wersji do ankietyzacji) będą w końcu 2011 r. wydane w większej ilości egzemplarzy, w postaci rozszerzonej i zweryfikowanej wynikami ankiet. Niewykluczone też, że ich treść (w całości lub części) zamieszczona zostanie na stronie internetowej Instytutu Przemysłu Organicznego w Warszawie (www.ipo.waw.pl). Czynione są też starania o uzyskanie dla nich rekomendacji ministra gospodarki oraz Państwowej Inspekcji Pracy.

Tadeusz Piotrowski, Instytut Przemysłu Organicznego, Warszawa

Wojciech Domański, Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut
Badawczy, Warszawa

Artykuł został opublikowany w magazynie "Chemia Przemysłowa" nr 5/2011

Literatura:

1. Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej (Dz. U. Nr 138, poz. 931 z 2010 r.).
2. Dyrektywa 1999/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 1999 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (piętnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG; Dz. U. L 23, z 28.1.2000, str. 57), ostatnie sprostowanie z dnia 7 czerwca 2000 r. (Dz. U. L 134, 7.6.2000, str. 36 nie dotyczy wersji polskiej).
3. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 maja 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (Dz. U. Nr 107, poz. 1004).
4. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 czerwca 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (Dz. U. Nr 121, poz. 836).
5. Porowski R. - "Ochrona przed wybuchem. Prawo jak tarcza"; Przegląd Pożarniczy nr 4/2005, str. 22.
6. Porowski R. - "Zabójcze drobiny. Ochrona przed wybuchem. Wybuchy pyłów palnych"; Przegląd Pożarniczy
nr 11/2005, str. 17.
7. Porowski R., Ziębaczewski E. - "Ochrona przed wybuchem. Wybuchy chemiczne gazów i par cieczy palnych"; Przegląd Pożarniczy nr 7/2005, str. 20.
8. Rydzyński A., Żuczek R. - „Ocena minimalnych wymagań, jakie powinny spełniać stanowiska pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa”, Przegląd Pożarniczy Nr 11/2005, 21-22. (DOKUMENT DLA BEZPIECZEŃSTWA. PRAKTYCZNE ASPEKTY TWORZENIA DOKUMENTU ZABEZPIECZENIA PRZED WYBUCHEM)  WWW.PPOZ.PL
9. Rogala I. – „Struktura Dokumentu zabezpieczenia stanowisk pracy przed wybuchem”; Magazyn Ex Nr 1/2008 (9), 28-31.
10. Stadnicki R. – „Zapobieganie wybuchowi w elektrociepłowni przemysłowej (cz.1)”; Magazyn Ex Nr 1/2009 (13), 34-42.
11. Stadnicki R. – „Zapobieganie wybuchowi w elektrociepłowni przemysłowej (cz.2)”; Magazyn Ex Nr 2/2009 (14).,16-23.  
12.  Misiurski M. – „Zmniejszyć skutki wybuchu”; „Chemia Przemysłowa” Nr 5/2010 (468), 37-40.
13. Roczek Paweł - Praktyczne zasady opracowywania „Dokumentu zabezpieczenia stanowisk pracy przed wybuchem” - Konferencja Naukowo–Techniczna pt. „Zagrożenia wybuchowe w procesach produkcyjno-magazynowych”, Poznań, 15 grudnia 2008.  
14. Misiurski M. - „Praktyka – bezpieczeństwo wybuchowe w firmie”; IX Konferencja Naukowo-Techniczna „Bezpieczeństwo techniczne. Atmosfery wybuchowe w przemyśle”; Bronisławów, 11-12 października 2010.
15. Janik P. - „Wymagania przepisów i norm związane z wybuchowością pyłów oraz przykładowy sposób ich spełnienia”. Konferencja „Zagrożenia wybuchowe pyłów w obiektach produkcyjnych i magazynowych”, Rosnówek k. Poznania, 1-2 grudnia 2010.
 16. Polak M. – „Zasady sporządzania „Dokumentu Zabezpieczenia Stanowisk Pracy przed wybuchem” dla instalacji i urządzeń technologicznych oraz pomieszczeń zagrożonych wybuchem pyłów”. Konferencja „Zagrożenia wybuchowe pyłów w obiektach produkcyjnych i magazynowych”, Rosnówek k/Poznania, 1-2 grudnia 2010.
17.  „Niewiążące wskazówki właściwego postępowania dotyczące wykonania dyrektywy 1999/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa”. Komisja Europejska DG ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans, Jednostka F.4. Wersja ostateczna, kwiecień 2003 r. ISBN 92-79-00521-9, Luksemburg, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, 2006.
18. Poradnik Pracodawcy „Jak opracować dokument zabezpieczenia przed wybuchem w miejscu pracy”. Wersja do ankietyzacji, Instytut Przemysłu Organicznego, Warszawa 2010.
19.Wytyczne Techniczne. „Metody oceny zagrożenia i ryzyka wybuchu oraz środki zabezpieczeń przeciwwybuchowych”. Wersja do ankietyzacji, Instytut Przemysłu Organicznego, Warszawa 2010.
20. Projekt badawczo-rozwojowy Nr 5.R.07 „Metody oceny ryzyka na stanowiskach pracy zagrożonych wystąpieniem atmosfery wybuchowej i opracowanie projektu wzoru dokumentu zabezpieczenia przed wybuchem”, realizowany w ramach Programu Wieloletniego „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy” I etap, okres realizacji lata: 2008 – 2010, koordynowany przez Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie, ustanowiony Uchwałą Nr 117/2007 Rady Ministrów z dnia 3 lipca 2007 r.
21. Domański W. – „Metody i narzędzia do identyfikacji zagrożenia eksplozją pyłu na stanowiskach pracy oraz wytyczne do zarządzania ryzykiem wybuchu”. Etap III „Opracowanie podstawowych danych koniecznych do oceny zagrożenia wybuchem pyłu na stanowisku pracy”. Sprawozdanie CIOP – PIB, Warszawa, listopad 2010.