XX wiek przyniósł wielkie odkrycia naukowe i zmiany społeczno-gospodarcze. Wzrosła świadomość narodowa, rozwinęła się demokracja, przemysł uległ metamorfozie – od manufaktury do masowej produkcji. Zarysowały się też silne tendencje globalistyczne, które wytworzyły nie tylko globalizację bogactwa, ale również różnego rodzaju ryzyk, w tym tego związanego z modernizacją i rozwojem przemysłowym. Powstały społeczeństwa industrialne żyjące w najbliższym otoczeniu korporacji, narażone na negatywne skutki tego rozwoju.
    Niemiecki socjolog Ulrich Beck określa te społeczeństwa jako społeczeństwa ryzyka. Jakie są konsekwencje rozwoju społeczeństwa przemysłowego? Przede wszystkim są to nieodwracalne, trudne do zapanowania zmiany spowodowane progresem cywilizacyjnym i technologicznym. Powszechność różnego rodzaju ryzyk i zagrożeń, ich uspołecznienie oraz możliwość ich przekształcania (ryzyko technologiczne może się zamienić w ryzyko finansowe, ryzyko naturalne w ryzyko technologiczne itd.) powoduje, że każde społeczeństwo jest narażone na ryzyko.
    Powstały różne działania obronne (organizacyjne, prawne). W latach 70. ub. w. wyodrębniła się również nowa dziedzina wiedzy – bezpieczeństwo procesowe. Obecnie wiele organizacji naukowych i technicznych podejmuje badania w tym zakresie. Zrozumiano bowiem, że straty, jakie ponosi społeczeństwo z tytułu katastrof, awarii i wypadków przy pracy, są ogromne i ich ograniczenie jest nie tylko nakazem moralnym, ale również dobrym biznesem.

Bezpieczeństwo procesowe drogą do innej nowoczesności
    Teoria i technika bezpieczeństwa procesowego rozwijała się w ramach rozwoju inżynierii chemicznej i procesowej w związku z wymaganiami masowej produkcji chemicznej oraz rosnącą demokratyzacją życia ludzi, ale była zintensyfikowana zawsze po wystąpieniu wielkich katastrof i poważnych awarii. „Historia lubi się powtarzać” – i jak pisał Trevor Kletz „organizacje nie mają pamięci”. Dlatego, mimo intensywnego rozwoju bezpieczeństwa procesowego, straty w wyniku tych awarii nie maleją, ale rosną. Przedstawia to wybrany fragment badań organizacji ubezpieczeniowej MARSH dla przemysłu rafineryjnego w USA (rys. 1). Globalnie ocenia się, że straty w wyniku wypadków przy pracy i poważnych awarii sięgają do 3% PKB, a w wielu mniej rozwiniętych krajach nawet więcej. Istotne ograniczenie tych strat to z pewnością możliwość uzyskania znacznych korzyści ekonomicznych, które mogłyby pozwolić na uzyskanie innej drogi do nowoczesności. Ta droga to konsekwentne zastosowanie zasad bezpieczeństwa procesowego w ramach inżynierii procesowej.

Rys. 1. Straty w przemyśle rafineryjnym USA wskutek poważnych awarii.

Bezpieczeństwo procesowe integralną częścią inżynierii procesowej
    Bezpieczeństwo było zawsze ważnym elementem inżynierii. Wspomina już o tym kodeks Hammurabiego (1792-1750 p.n.e.), który nakładał pełną odpowiedzialność na budowniczego domu za bezpieczeństwo jego lokatorów. W przypadku produkcji chemicznej zagadnienia te wprowadzano stopniowo. Pierwsze specjalne zasady lokalizacji niebezpiecznych produkcji, a także pisemne instrukcje bezpieczeństwa pojawiły się w 1802 r. w USA, kiedy E.I. du Pont uruchomił produkcję prochu. W miarę rozwoju przemysłu, stosowania złożonych technologii, materiałów i technik wzrosły też oczekiwania ludzi dotyczące bezpieczeństwa. Obecnie wymagana jest specjalistyczna wiedza i doświadczenie w zakresie bezpieczeństwa i zapobiegania stratom, a bezpieczeństwo procesowe uważane jest za krytyczny element procesu produkcyjnego w zakładach produkcji chemicznej.
    Bezpieczeństwo procesu produkcyjnego obejmuje zarówno bezpieczeństwo pracowników, jak i procesów technologicznych. Oba te obszary tworzą globalne bezpieczeństwo w zakładzie produkcyjnym, które zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi musi być zapewnione. Bezpieczeństwo procesowe, które jest integralną częścią ogólnego bezpieczeństwa, szczególnie odnosi się do instalacji procesowych zawierających i przerabiających substancje chemiczne. Dotyczy więc zagadnień projektowania i eksploatacji instalacji, w których zachodzą rożne procesy chemiczne i fizyczne (operacje jednostkowe), które koncentrują się na zagadnieniach zapobiegania niepożądanym uwolnieniom substancji chemicznych i/lub energii, a także przeciwdziałania skutkom takich uwolnień. Jest to integralna część każdego projektu procesowego. Można wyraźnie stwierdzić, że bezpieczeństwo procesowe jest osnową projektu procesowego, integrującą wszystkie działy inżynierii procesowej. Jego zastosowanie narzuca konkretne rozwiązania i daje kompleksowy projekt procesowy. Nie ma bowiem żadnej poważnej aplikacji projektu procesowego bez technicznych i organizacyjnych zabezpieczeń procesowych. Miejsce bezpieczeństwa procesowego przedstawia (rys. 2).

Rys. 2. Bezpieczeństwo procesowe jako „osnowa” projektu procesowego

Zasady bezpieczeństwa procesowego
    Bezpieczeństwo procesowe opiera się na zastosowaniu określonych zasad, które formułują zasadnicze koncepcje lub sposoby postępowania dla zapobiegania i ograniczenia skutków awarii procesowych i skutecznego zarządzania bezpieczeństwem procesowym.
    Poniżej sformułowano dekalog bezpieczeństwa procesowego, obejmujący 10 głównych zasad, które wynikają z naszych ponad 20-letnich doświadczeń w obszarze nauki i techniki bezpieczeństwa procesowego.

Zasada 1. Pokora
    Być pokornym w ocenie stanu i odpowiedzialności za bezpieczeństwo, co polega na rozpoznaniu i akceptacji własnej słabości i ograniczeń oraz – co równie ważne – na rozpoznaniu i akceptacji ograniczeń i słabości innych ludzi.

Zasada 2. Pracować zespołowo
    Tylko wspólna praca i analiza z udziałem różnych specjalistów może zapewnić efekt synergii i optymalne decyzje w sprawie oceny zapewnienia bezpieczeństwa.

Zasada 3. Uczyć się na błędach innych i pamiętać
    Nie można się tylko uczyć na błędach własnych, bo prawdopodobnie nie będziemy żyli dostatecznie długo, aby popełnić je wszystkie samemu. Organizacje przemysłowe po pewnym czasie zapominają, co im się wcześniej wydarzyło i nie wykorzystują nabytego doświadczenia.

Zasada 4. Wiedza i doświadczenie
    Zarządzanie bezpieczeństwem i ryzykiem procesowym wymaga interdyscyplinarnej wiedzy inżynierskiej, organizacyjnej i humanistycznej, i dotyczy to w szczególności szczebla kierowania tymi zagadnieniami. Kompetencje w tym zakresie to podstawa sukcesu

Zasada 5. Brać pod uwagę wszystkie aspekty bezpieczeństwa
    Bezpieczeństwo procesów i pracy jest jednością i wymaga całościowego podejścia, a nie spojrzenia tylko przez „dziurkę od klucza”.

Zasada 6. Bezpieczeństwo musi mieć wartość biznesową
    Tylko wyrażenie stanu bezpieczeństwa za pomocą wymiernych korzyści (lub strat) zapewni zainteresowanie menadżerów i pozwoli na połączenie celów biznesowych z celami bezpieczeństwa.

Zasada 7. Każda poważna awaria może być przewidziana i można jej zapobiec
    Wierzyć w możliwość pełnego zapobiegania awariom procesowym i zapewnienia bezpieczeństwa.

Zasada 8. Bezpieczeństwo przede wszystkim
     Nie dopuszczać do dominacji celów produkcyjnych nad celami bezpieczeństwa, a utrzymywać właściwą równowagę. Dbałość o poprawę tylko produkcji i obniżenia kosztów, a zaniechanie zagadnień bezpieczeństwa prowadzi do samobójstwa biznesowego. Zasada ta budzi zawsze niepewności i liczne konflikty w ustalaniu celów działania.

Zasada 9. Sprawdzać i wątpić
    Nieustannie sprawdzać, czy praktyki i procedury bezpieczeństwa są realizowane oraz wątpić w normy i standardy bezpieczeństwa i redukować ryzyko tak dalece, jak to jest praktycznie uzasadnione. Słynne powiedzenie double check jest tu bardzo prawdziwe.

Zasada 10. Nigdy nie zapominać o naturze ludzkiej.
     Można mieć dobre wyposażenie, sprzęt, wiedzę i doświadczenie, ale nie można zapomnieć o słabościach ludzkiej natury jako istotny czynnik generujący źródła ryzyka.
     Wyżej wymienione zasady nie wyczerpują wielu innych szczegółowych warunków i rozwiązań, które można zalecić dla zarządzania bezpieczeństwem instalacji procesowych. Zwykle są dostarczane w postaci odpowiednich norm, standardów i zaleceń technicznych dla stosowania przez konkretne branże przemysłowe. Niemniej jednak wydaje się, że wymienione 10 zasad można określić jako uniwersalne i mające zastosowanie do wszystkich branż przemysłowych, będąc kluczem dobrych praktyk zarządzania bezpieczeństwem procesowym.

Przyszłe kierunki badawcze bezpieczeństwa procesowego w Polsce
    Bezpieczeństwo procesowe jest młodą dziedziną nauki i techniki, szczególnie w Polsce. Działania polskiego przemysłu zaliczanego do zakładów dużego i zwiększonego ryzyka, ze względu na strukturę własnościową, nawiązują do najlepszych praktyk stosowanych w Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Podobnie jest z zadaniami na przyszłość, które na podstawie różnych źródeł i własnych doświadczeń można sformułować następująco:

1.Doskonalenie metod i narzędzi służących do oceny ryzyka procesowego, a szczególnie do określenia skutków awarii procesowych z uwzględnieniem zagadnień niepewności, w tym szersze stosowanie metod CFD.
2.Eliminacja czynników zagrożeń procesowych poprzez zastosowanie zasad bezpieczeństwa naturalnego, zarówno w odniesieniu do technologii i aparatury procesowej, jak i lokalizacji obiektów w środowisku.
3.Ocena ryzyka a lokalizacja obiektów z ludźmi na terenie zakładów dużego i zwiększonego ryzyka.
4.Zarządzanie zmianami i remontami.
5.Rozwijanie badań nad modelowaniem odporności obiektu procesowego narażonego na różne zakłócenia, odchylenia i destrukcje, tj. zastosowanie inżynierii odporności jako proaktywnej metody zapewnienia bezpieczeństwa.
6.Opracowanie narodowej bazy danych o awariach procesowych i nawiązanie kontaktu z innymi bazami międzynarodowymi dla efektywnych realizacji oceny ryzyka.
7.Wprowadzenia bezpieczeństwa procesowego i niezawodności jako obowiązkowych przedmiotów do programu kształcenia inżynierii chemicznej i procesowej w kraju.
8.Powołanie centralnej instytucji zajmującej się organizowaniem i prowadzeniem badań, dostarczaniem danych, doradztwem, rozwijaniem współpracy oraz kształcenia podyplomowego w zakresie bezpieczeństwa procesowego.

Autor: Adam S. Markowski - Katedra Inżynierii Bezpieczeństwa Pracy, Politechnika Łódzka

Artykuł został opublikowany w magazynie "Chemia Przemysłowa" nr 5/2011

Źródło fot.: www.sxc.hu