Rozporządzenie WE nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. z późn. zm. (rozporządzenie REACH) [2], wprowadzając obowiązek rejestracji wprowadzanych na rynek substancji chemicznych jednocześnie rozszerzyło wymagania związane z informowaniem nabywców o charakterystyce danego produktu. Rozporządzenie bowiem wprowadza nowy format karty charakterystyki [3], do którego w wielu przypadkach należy dołączyć scenariusze narażenia. Dokument, jakim jest karta charakterystyki, wraz z załącznikami określany jest jako rozszerzona karta charakterystyki.

Kiedy przygotowujemy scenariusze narażenia (SN)?
    Rozporządzenie REACH precyzuje, w jakich sytuacjach należy sporządzać scenariusze narażenia oraz jakie informacje powinien zawierać taki scenariusz. Scenariusz narażenia dla danej substancji należy przygotować wówczas, gdy substancja podlega obowiązkowi rejestracji i minął termin jej rejestracji, a roczna ilość wytwarzanej substancji wynosi co najmniej 10 ton. Dodatkowo substancja powinna: być sklasyfikowana jako stwarzająca zagrożenie zgodnie z kryteriami zawartymi w rozporządzeniu WE nr 1272/2008 (rozporządzenie CLP) [4] lub spełniać kryteria przyjęte dla związków trwałych, bioakumulujących i toksycznych (ang. Persistent, Bioaccumulative, Toxic – PBT) lub też bardzo trwałych, bardzo bioakumulujących (ang. very Persistent very Bioaccumulative – vPvB).
    Chociaż forma scenariusza jest w zasadzie dowolna, to powinien on zawierać przynajmniej informacje na temat warunków operacyjnych, które obejmują stosowane procesy, czynności pracowników związanych z procesami, czas trwania tych czynności i częstotliwość narażenia na substancję, czynności konsumentów oraz czas trwania i częstotliwość ich narażenia na substancję, a także czas trwania i częstotliwość emisji substancji do różnych elementów środowiska. Ważny jest również opis środków kontroli ryzyka obejmujących streszczenie postępowania mającego na celu ograniczenie lub uniknięcie narażenia ludzi oraz różnych elementów środowiska, jak i środki zarządzania odpadami.
    Dla jednej substancji w wielu wypadkach producent zobowiązany jest przygotować kilka scenariuszy narażenia, tak aby jeden scenariusz opisywał jeden etap istnienia produktu, natomiast cały zestaw SN-ów objął całkowitą produkcję na terytorium UE i wszelkie zastosowania zidentyfikowane.

Etapy istnienia produktu bywają często (choć nie jest to regułą) podzielone na następujące procesy:
• proces produkcji danej substancji,
• proces produkcji mieszanin z wykorzystaniem substancji,
• załadunek i rozładunek wraz z dystrybucją,
• przemysłowe wykorzystanie substancji,
•  profesjonalne wykorzystanie substancji,
•  konsumenckie wykorzystanie substancji.

    Każdy etap istnienia substancji definiowany jest szczegółowo przez system deskryptorów [5]. Stworzenie takiego systemu ma na celu pomóc w precyzyjnym ustaleniu przez odbiorcę, czy otrzymany scenariusz narażenia obejmuje jego zastosowania.

Własne scenariusze narażenia
    Scenariusze narażenia stanowią część dokumentacji rejestracyjnej (część Raportu Bezpieczeństwa Chemicznego - CSR) i rejestrujący, otrzymując CSR z konsorcjum ma już podane gotowe scenariusze. Jednak scenariusze narażenia, w odróżnieniu od SN zawartych w CSR, przygotowywane na potrzeby karty charakterystyki, powinny dodatkowo zawierać dane na temat możliwych poziomów narażenia oraz metod oceny tego narażenia. Oznacza to, że przedsiębiorca powinien dostosować otrzymany scenariusz do potrzeb kart charakterystyki.
    Z drugiej strony w przypadku przedsiębiorstw, które dokonywały rejestracji więcej niż jednej substancji, otrzymane scenariusze mogą różnić się od siebie formą oraz treścią. Jest to spowodowane brakiem jednoznacznego, wymaganego rozporządzeniem REACH formatu SN. Chcąc więc ujednolicić wygląd swoich kart charakterystyki producent często będzie musiał stworzyć własny wzór scenariusza narażenia. Przy tworzeniu własnego scenariusza dla potrzeb kart charakterystyki należy pamiętać, aby zawierał on wszystkie informacje wymagane w załączniku I rozporządzenia REACH.
    Istnieją jednak pomoce, z których mogą skorzystać osoby przygotowujące własne scenariusze narażenia. Europejska Agencja Chemikaliów przygotowała poradnik dotyczący wymagań w zakresie informacji oraz oceny bezpieczeństwa chemicznego, którego część D [6] stanowią wytyczne dotyczące sporządzania scenariuszy narażenia. W poradniku opisane zostały cztery standardowe formaty scenariuszy jako załącznika karty charakterystyki:
• format dotyczący stosowania substancji przez pracowników,
• format dotyczący stosowania substancji przez konsumentów,
• format dotyczący okresu eksploatacji substancji w wyrobach (zastosowania pracownicze),
• format dotyczący okresu eksploatacji substancji w wyrobach (zastosowania konsumenckie).

Dalsi użytkownicy – stosowanie i przygotowywanie SN
    Producenci, przed dokonaniem rejestracji swoich substancji, starają się uzyskać od dalszych użytkowników opis zastosowań, tak by móc uwzględnić zastosowania każdego odbiorcy i tym samym móc sprzedawać swój produkt jak najszerszej liczbie podmiotów.
    Dalsi użytkownicy (DU), otrzymując rozszerzoną kartę charakterystyki, zobowiązani są zweryfikować, czy warunki stosowania scenariusza narażenia odpowiadają ich zastosowaniom. Jeżeli DU otrzymają od dostawcy kartę charakterystyki zawierającą potwierdzenie dokonania rejestracji (numer rejestracji) wraz z załączonym scenariuszem narażenia, który opisuje ich zastosowania, wówczas mają 12 miesięcy na wdrożenie środków kontroli ryzyka wymaganych scenariuszem w swoim zakładzie. W przypadku, gdy DU nie uzyskał od swojego dostawcy scenariusza narażenia opisującego jego zastosowanie, a pomimo tego chce dalej stosować tę substancję powinien zawiadomić o tym fakcie dostawcę z prośbą o uwzględnienie jego zastosowania. Dostawca jednak nie ma prawnego obowiązku uwzględniania dodatkowych zastosowań.
    Możliwa jest również sytuacja, gdy dostawca zaklasyfikował zastosowanie dalszego użytkownika jako zastosowanie odradzane bądź dostawca nie uwzględnił jego zastosowania, np. ze względu na brak wiedzy o takim zastosowaniu.

    Wtedy DU powinien przygotować własną ocenę bezpieczeństwa chemicznego, która będzie zawierała scenariusze narażenia opisujące zastosowania nieuwzględnione przez dostawcę. Decydując się na ten krok ma 6 miesięcy od otrzymania scenariuszy nieuwzględniających jego zastosowań na powiadomienie o zamiarze przeprowadzenia własnej oceny bezpieczeństwa chemicznego Europejską Agencję Chemikaliów (ECHA) oraz 12 miesięcy na przeprowadzenie jej i wdrożenie powiązanych scenariuszy narażenia.

Własna ocena bezpieczeństwa
    Przygotowanie własnej oceny bezpieczeństwa chemicznego jest zadaniem dość skomplikowanym i kosztownym. W celu uniknięcia jej przeprowadzania dalszy użytkownik może znaleźć zamiennik dla danej substancji, w którym uwzględniono to zastosowanie, poszukać innego dostawcy, który w swoich scenariuszach narażenia uwzględnia dane zastosowania lub zaprzestać stosowania danej substancji. 
    Scenariusze narażenia są dokumentami stanowiącymi obowiązkowy załącznik do kart charakterystyki substancji, które wymagają rejestracji, o ile jej produkcja wynosi co najmniej 10 ton rocznie. Dodatkowo, substancja taka powinna zostać sklasyfikowana jako stwarzająca zagrożenie i/lub spełniać kryteria PBT lub vPvB.
    Chociaż nie ma jednolitego, ustalonego prawem wzorca scenariusza narażenia, istnieją dostępne poradniki, które zawierają propozycje schematów SN.
    Scenariusze narażenia opisują środki kontroli ryzyka w odniesieniu do określonego zastosowania substancji. Zastosowania te są wyrażone schematycznie poprzez system deskryptorów. Odbiorca substancji, po otrzymaniu rozszerzonej karty charakterystyki, zobowiązany jest sprawdzić, czy zastosowania zidentyfikowane w SN odpowiadają jego zastosowaniom. Jeżeli odpowiadają, wówczas dalszy użytkownik ma 12 miesięcy na wdrożenie wymaganych środków kontroli ryzyka w swoim zakładzie. Jeżeli dalszy użytkownik otrzyma scenariusz narażenia, w którym nie uwzględniono jego zastosowań, może zwrócić się z prośbą do dostawcy o ich uwzględnienie lub dokonać własnej oceny bezpieczeństwa chemicznego i przygotować własne SN. Może również zmienić dostawcę albo znaleźć zamiennik substancji tak, aby w konsekwencji tych działań otrzymać SN z uwzględnieniem swoich zastosowań.

Literatura
1. B. Nowakowski, „Karty charakterystyki do zmiany”, „Chemia Przemysłowa” nr 4/2010.
2. Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające Dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające Rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i Dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE z późn. zmianami.
3. Rozporządzenie Komisji (UE) NR 453/2010 z dnia 20 maja 2010 r. zmieniające Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH).
4. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) NR 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające Dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 z późn. zmianami.
5. Wskazówki dotyczące wymagań w zakresie informacji oraz oceny bezpieczeństwa chemicznego, Rozdział R. 12: System deskryptorów dla zastosowań, ECHA wersja 2, marzec 2010.
6. Poradnik dotyczący wymagań w zakresie informacji oraz oceny bezpieczeństwa chemicznego, część D: Sporządzanie scenariuszy narażenia, ECHA wersja 2, maj 2010.

Autora: Bartosz Nowakowski, Zakłady Azotowe „Puławy” S.A.

Artykuł został opublikowany w magazynie "Chemia Przemysłowa" nr 3/2012.

Źródło fot.: www.photogenica.pl